Często wzdychamy do dawnych zdjęć i kart pocztowych z odległych od miasta folwarków, zerkając jak ładne stały tam kiedyś pałace właścicieli ziemskich. Jednak gdy takie pałace stoją do dziś i zachwycają szczegółową odbudową często gdzieś nam "przechodzą bokiem". Pałac w Zalesiu, w którym dziś mieści się Nadleśnictwo Trzebież jest jedną z takich perełek okolic Szczecina. Jaka była historia dawnego Sonnenwald?
Dziś w osadzie Zalesie mieszka około 30 osób, do tego pojawiają się pracownicy odwiedzający pałacyk, w jakim mieści się Nadleśnictwo Trzebież. Jednak historia Zalesia nie rozpoczęła się nagle, niedawno, chwilę temu. W niektórych miejscach Internetu jest niestety kilka błędów – dawny Vorwerk Sonnenwald przypisuje się do osady Podbrzezie, gdy były to dwie różne lokalizacje. Folwark Sonnenwald, to aktualne Zalesie, zaś Podbrzezie to Forsthaus / Forsterei Neuhaus, czyli leśniczówka. Dla osób, które nie wędrują w podszczecińskich lasach lub nie korzystają z drogi w kierunku niemieckiego Hintersee oraz Nowego Warpna ta lokalizacja może nic nie mówić. Wybierając trasę na północny zachód, za Tanowem jedziemy dłuuugą prostą, a następnie na zakręcie w lewo mijamy kilka uroczych ceglanych domków oraz zjazd w lewo, z napisem „Do Nadleśnictwa Trzebież”. Te kilka ceglanych obiektów to właśnie Podbrzezie, a głębiej – około 4 kilometry w lewo – dojedziemy do osady Zalesie, gdzie swoją siedzibę ma Nadleśnictwo Trzebież. Ta lokalizacja nosiła nazwę Vorwerk Sonnenwald, co luźno na polski możemy przetłumaczyć jako Folwark Słoneczny Las.
Wątkiem leśnym są tu przemiany – dziś Zalesie leży praktycznie w lesie, dawniej leżało na polach, mokradłach i łąkach. Jeszcze sto lat temu z wspominanej leśniczówki Neuhaus (Podbrzezie) widzielibyśmy pałac w Zalesiu! Dziś jest to niemożliwe – cała okolica pokryła się lasem. Na północ od jeziora Świdwie byłoby widać nieistniejącą osadę Habichtshorst, zaś po drugiej stronie jeziora Świdwie można byłoby dostrzec dachy również nieistniejącego folwarku Raminshagen. Na południu od Zalesia za pagórkami widoczny byłby dzisiejszy Węgornik. Dziś to niemożliwe – cała okolica Zalesia jest dziś lasem, podobnie jak otoczenie jeziora i rezerwatu ptaków. O wspomnianych nieistniejących miejscach można poczytać w kafelku z dodatkowymi postami poniżej. Niestety… Poszukiwania wokół Sonnenwald (Zalesie) utrudnia jeden fakt: w Polsce znajduje się inne Sonnewald, również nazwane Zalesie, a także zarówno nazwa niemiecka, jak i polska są bardzo popularne. Dziś mamy w Polsce przynajmniej kilkanaście „Zaleś” rozsianych po całym kraju.
Dziękujemy za WASZE wsparcie! 💝
Sonnenwald i Grunewald, Kreis Randow
Z pewnością folwark Sonnenwald jest starszy niż wielu uważa – pojawia się na mapach szwedzkich, oznacza to, że dzisiejsze Zalesie musiało istnieć w XVII wieku. Mogło być jeszcze starsze i sięgać XVI wieku, gdy w opracowaniach wspomina się o „Sonnenwaldsche Beeke” – terenach na północ od jeziora Świdwie. O obszarze noszącym nazwę „Sonnenwalde” wspomina również Berghaus – Friedrich von Ramin miał być wymieniany w 1412 roku, jako pierwszy który otrzymał ziemie zawierające „Sonnenwalde mit der Aalkiste” obok jeziora Krinz i Niendorp. Tutaj warto doprecyzować – jezioro Krinz to bagnisko położone na południe od jeziora Świdwie, zaś za czasów szwedzkich Świdwie zapisywano właśnie jako „Niendorp„, a także „Neuendorf„, później „Neuendorfersee„. Nazwa ta prawdopodobnie pochodzi od folwarku na zachodniej stronie jeziora – patrz „Raminshagen” w kafelku poniżej. Kolejne dawne publikacje – w opracowaniach Brüggemanna z 1779 roku znajdziemy wzmiankę, że folwark przynależał do majątku Stolzenburg (Stolec).
Następne dokumenty statystyczne (1847) mówią nam, że Grunewald zamieszkiwało 11 osób, zaś pobliski Sonnenwald 8 „dusz”. W opracowaniach z kolejny lat – z 1865 roku – dowiadujemy się więcej o tym, co ówcześnie znajdowało się w dzisiejszej osadzie Zalesie. Znajdująca się tuż obok Sonnenwald (również wspominana w 1779) malutka osada nazwana Grunewald zostanie prawdopodobnie opuszczona – zniknie z map, ale zachowa się właśnie na kartach dawnych opracowań. W innych mapach możemy zauważyć, że Grunewald jest oznaczane na północy jeziora, co jest błędne – Grunewald nie był Sonnenwald, czyli nie był Zalesiem. Inne mapy pokazują osadę na zachodnim brzegu, gdzie znajdowała isę faktycznie. Dokumentacja statystyczna z 1817 roku wymienia, że w Grunewald położonym na południowy wschód mieszkało 11 osób, zaś w Sonnenwalde tylko 6 „dusz”. Czy możemy zlokalizować osadę Grunewald, skoro znika ona z późniejszych map w drugiej połowie XIX wieku? Tak – po wschodniej stronie jeziora Świdwie, między Zalesiem, a Węgornikiem. Po dawnym Grunewald pozostał dziś ślad – to niewielkie zagłębienie przy jednym z traktów leśnych, położone na lekkim pagórku. Ponad 100 lat temu teren ten był polem uprawnym. Dziś wyróżnia się w otaczającym lesie inną roślinnością – jakby „plombą”.
W 1865 roku dzisiejsze Zalesie składało się z 1 domu mieszkalnego, dużej szopy oraz budynku owczarni. Zaś znajdujący się tuż obok Grunewald stanowił jeden dom mieszkalny oraz stajni. Lokalizację nazwaną „Grunewald” możemy luźno tłumaczyć na polski jako Zielony Las, była dzierżawą złożoną również z domu rybaka nieopodal wybrzeża jeziora Świdwie. Podaje się też, że ówcześnie w Sonnenwald mieszkał jeden wykwalifikowany stajenny. Opracowanie z 1865 roku wspomina o osadzie Sonnewald (Zalesie) i Grunewald w części dotyczącej dawnego Aalgraben (Węgornik), zaś folwark przypisywany jest bogatej postaci – był ród Henckel von Donnersmarck, panujący ówcześnie nad ziemiami Nassenheide (Rzędziny). Mimo, że ten duży i znany ród nie był mocno związany z Pomorzem, byli w swojej historii zarządcami niewielkich terenów w pobliżu Szczecina. W kolejnych latach Vorwerk Sonnenwald (Zalesie) wciąż należy do majątku w Rzędzinach, a w 1914 roku zarządcą okolicy był Hermann N. Müller. Wcześniej można wspomnieć, że zarządcą w Rzędzinach, a co za tym idzie w przynależącym Zalesiu był hrabia Henning August von Arnim-Schlagenthin, znany jako mąż słynnej Elisabeth von Arnim.
Ciekawy jest też wojenny wątek dzisiejszej osady Zalesie oraz miejsca, gdzie siedzibę ma Nadleśnictwo Trzebież. Na północ od osady przy drodze prowadzącej z Podbrzezia po wschodniej stronie znajdował się niewielki szaniec obrony przeciwlotniczej, zaś w lasach na wschód, a na północ od nieistniejącego Grunewald znajdowały się sztuczne „dummies”. Co to takiego i dlaczego w lesie? Cóż, wtedy lasu jeszcze nie było. Dummies to inaczej określenie sztucznych i pompowanych zbiorników mających imitować instalacje fabryki benzyny syntetycznej w Policach. Ślady po tych instalacjach widoczne są do dziś w gęstym aktualnie lesie, jaki zarósł ten obszar już po II Wojnie Światowej. Dzisiejsze Zalesie w wyniku wojny nie ucierpiało i zostało zajęte w 1945 roku bez walki – chociaż inne miejsca w puszczy udowadniają, że istniały tam niewielkie potyczki. W trakcie poszukiwań, na które zgodę wyraził konserwator i nadleśnictwo odnajdywano po stronie wschodniej łuski rosyjskie, zaś po stronie wschodniej leśniczówek łuski niemieckie – to temat przedwojennych leśniczówek, jakie stały na północ, w puszczy. Czy wokół Sonnenwald (Zalesie) również były małe potyczki obronne? Tego bez poszukiwań się nie dowiemy…
Dawni mieszkańcy Sonnenwald (Zalesie)
Z źródeł genealogicznych możemy ocalić od zapomnienia garstkę dawnych mieszkańców, a co ciekawe – nazwiska zaczynają łączyć się w dużą całość z okolicy. W 1876 roku w Sonnenwald (Zalesie) miała mieszkać pani Martha Antonine Rogate Dahms oraz pan Paul Otto Wilhelm Dahms. Możliwie błędnie zapisaną postacią był Otto Albert Herrmann Neuhaus – nazwisko jest o tyle ciekawe i może nachodzić na błędne zapisanie, że dosłownie obok znajdowała się leśniczówka o nazwie Neuhaus (Podbrzezie). Niestety są też dane dotyczące małych dzieci i ich przedwczesnej śmierci – w trakcie prac porządkowych na cmentarzu we wsi Buk (Boeck), które prowadził Marek Łuczak odnaleziono płytę z piaskowca w kwaterze dziecięcej. Zaledwie roczny Max Karl August Dumm (13 grudnia 1907 – 29 marca 1908) urodził się w Sonnenwald (Zalesie), a mógł umrzeć w wyniku „śmierci łóżeczkowej” (plötzlicher kindstot), a dziecko znaleziono martwe w wózeczku. Pochowano go 1 kwietnia 1908 roku, jego ojcem był robotnik Otto Dumm.
Nie był to jedyny ustalony mieszkaniec dawnego folwarku. Wśród innych płyt odnaleziono tę, która upamiętniała inną postać z rodziny – Erwin Dumm urodził się 28 grudnia 1935 roku w Zalesiu (Sonnenwalde), jego ojcem był Karl Hermann August Dumm (urodzony 20 lutego 1906 roku urodził się w Johannishof, nieistniejące Jutroszewo, patrz kafelek poniżej), a matką Erwina była Charlotte Frieda Franziska Dumm z domu Postrach. Jak ustalił Marek i Christiene państwo Karl i Charlotte pobrali się 5 listopada 1927 roku i mieszkali w Zalesiu. Niestety, mały Erwin zmarł 18 marca 1937 roku w szpitalu w podszczecińskim Frauendorf (Golęcino) w wieku lekko ponad jednego roku.
Można podejrzewać, że rodzice wyżej wymienionej pani Charlotte mogli żyć w Zalesiu. Skąd taki ciekawy pogląd?! Mówi nam o tym kolejna płyta nagrobna z cmentarza w Buku – Hugo Speiser urodził się 4 maja 1868 roku, możliwe że w Zalesiu lub Grzepnicy. Jedna z jego córek – Luise Emma Speiser wyszła za mąż za człowieka o nazwisku Postrach, jej wybrankiem był August Postrach z Sonnenwalde (Zalesie). Jeżeli pani Charlotte wymieniona wyżej była z domu Postrach, a pan August pochodził z tej rodziny i akurat mieszkał w Zalesiu – daje nam to ciekawy pogląd na tamtejszych mieszkańców. Marek i Christiene ustalili również, że mały synek pana Hugo – Gerhard Otto Hugo Speiser – urodził się w Buku w 1920 roku i zmarł 23 maja 1921 roku w Zalesiu, jako dziesięciomiesięczne dziecko.
Pan Hugo Speiser zmarł 29 stycznia 1935 roku. głowicy nagrobnej pana Hugo zawiera też dane jego żony. Była nią pani Emma Speiser z domu Bethke. Ustalono również, że matką pani Emmy była pani Carolina Bethke, która zmarła 28 lipca 1916 roku w Sonnenwalde (Zalesie). Zaś sama pani Emma zmarła 29 stycznia 1921 roku.
Kolejne postacie, które ustalono w trakcie prac Marka to głowica z betonu, jaka upamiętniała panią Marie Klemmer z domu Borchert. Pani Marie Borchert urodziła się 31 maja 1881 roku. Jej mężem był Hermann Klemmer, który urodził się 15 lipca 1883 roku i zmarł 17 sierpnia 1939 roku w Sonnenwald (Zalesie). Pogrzeb odbył się 30 sierpnia w Buku. Następną postacią odkrytą w trakcie prac na cmentarzu w Buku był Werner Steuer, urodzony 25 lipca 1918 roku, zmarł dzień przed urodzinami, 24 lipca 1930 roku na zapalenie wyrostka i otrzewnej w dawnym Frauendorf (Golęcino). Jego ojcem był Karl Steuer, robotnik mieszkający w Sonnenwald (Zalesie).
Następny ślad znajdujemy na stronie holenderskich archiwów – tam wymieniona jest pani Marie Ploziennik, o polsko brzmiącym nazwisku przypominającym Płóciennik. Miała urodzić się 25 października 1908 roku w Nassenheide Sonnenwald (w dzisiejszej Polsce), zmarła 17 lutego 2000 roku w Égly, we Francji. Z innej bazy genealogicznej możemy podać, że 31 marca 1805 roku urodził się w Zalesiu pan Christian Friedrich Krause, jego ojciec miał wtedy 25 lat. Miał dwóch braci i zmarł 27 grudnia 1850 roku również w Sonnenwalde (Zalesie). Jego ojciec miał urodzić się w Schlochau około 1780 roku oraz umrzeć jako emigrant w Wisconsin w Stanach Zjednoczonych.
Transgraniczny Ośrodek Edukacji Ekologicznej
Długi ceglany budynek znajdujący się od północnej strony głównej drogi prowadzącej do pałacyku Nadleśnictwa Trzebież kryje ciekawą sprawę! Jeżeli planujecie zabrać gdzieś swoje potomstwo, w miejsce oddalone od Internetu, komórek i komputerów to TOEE w Zalesiu może być dobrym wyborem – ośrodek jest czynny od poniedziałku do soboty w różnych godzinach, warto zajrzeć na stronę. Miejsce jest przystosowane do osób niepełnosprawnych oraz rodzin z dziećmi.
Można zarezerwować termin i ustalić oprowadzanie z instruktorem, ale można również przyjechać indywidualnie. Transgraniczny Ośrodek Edukacji Ekologicznej nosi imię Stanisławy i Wacława Czyżewskich, a swoją pracę rozpoczął w 2013 roku. Warto dodać, że projekt jest prowadzony we współpracy niemieckich miast Ueckermünde, Eggessin, gminy Police i Nadleśnictwa Trzebież. Tu podziękowania dla pana Michała za dodatki o patronie ośrodka. Pan Wacław Czyżewski urodził się 10 września 1931 roku w Karolówce (dziś Ukraina), był posłem na Sejm PRL VII oraz VIII kadencji z ramienia ZSL, a także odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem 1000-lecia Państwa Polskiego oraz Złotym i Srebrnym Krzyżem Zasługi. Był członkiem komisji leśnictwa i przemysłu, a także nauki i postępu technicznego. Pracował po studiach w nadleśnictwie Widzeńsko, a od 1962 roku w Nadleśnictwie Trzebież. Pan Wacław Czyżewski zmarł 21 sierpnia 2006 roku. Spoczął na cmentarzu w Trzebieży, sektor 2, rząd 3, grób 1. Sektor 2 znajduje się po stronie wschodniej.
W ośrodku edukacji ekologicznej znajdziemy sale plastyczne, dotyczące odnawialnych źródeł energii, zjawisk atmosferycznych oraz laboratoria. Zwiedzanie kompleksu według regulaminu zajmuje do 3 godzin, zajęcia terenowe do 2 godzin oraz zaleca się posiadanie odpowiedniego stroju do warunków atmosferycznych i terenu (obuwie za kostkę). Pełen regulamin ośrodka dostępny jest na stronie internetowej. Jednym z ciekawszych tematów są pracownie ceramiki z wypalaniem 🙂
Pałac Nadleśnictwa Trzebież w Zalesiu
Według różnych źródeł pałac miał powstać u schyłku „panowania” lokalnego zarządcy, wspomnianego wyżej hrabiego Henninga von Arnim-Schlagenthin, około 1910 roku. Po wojnie w pałacyku znajdował się ośrodek wypoczynkowy, zaś w 2000 roku obiekt przeszedł bardzo dokładny remont. Nadleśnictwo Trzebież w znanym nam dziś kształcie powstało 1 października 1970 roku. Pod pałacem znajduje się głaz pamiątkowy z wyrytym napisem „Puszcza Wkrzańska, Nadleśnictwo Trzebież, 2001”, a zabytkowy pałacyk otaczają ciekawe drewniane rzeźby.
Wnętrze pałacu jest doskonale wyremontowane, zadbane i pokryte mozaikami, zaś wystrój stanowią różne drewniane elementy – rzeźbione ławki i zwierzęta. Zachował się do dziś i wciąż jest zadbany kształt założenia parkowego, który zobaczyć można na fotografiach lotniczych z czasów wojny. Według różnych opowieści szczyt pałacu – niewielką wieżyczkę – miała wypełniać latarnia, wskazująca okolicznym wędrowcom kierunek do schronienia w osadzie. W dowód dobrej współpracy Nadleśnictwo Trzebież otrzymało ode mnie oryginalną litografię jednego z dawnych nadleśniczych, który swoją funkcję piastował w połowie XIX wieku. Grafika została oprawiona w białą ramkę z szkłem muzealnym, które uchroni ją przed szkodliwym działaniem światła.
Źródła i odnośniki
Dane dawnych mieszkańców Sonnenwald (Zalesie) pochodzą między innymi z poszukiwań organizowanych przez Marka Łuczaka, detale: https://www.facebook.com/groups/SzczecinZnany/posts/1254792668490417/
Twórca całego tego zamieszania na Szczecin Znany i Historyczny, grzebiący pod każdą przedwojenną cegłą w Szczecinie. Dreptus okolicznus, gatunek pospolity. Droniarz, miłośnik ciemnego piwa, tematyki II Wojny Światowej. Codziennie? Po prostu brodaty brzydal.
Zajrzyj w okolicę!
Po prawej stronie znajdziesz mapę z lokalizacją omawianego tematu. To mapa interaktywna!
Możesz ja kliknąć i oddalić widok kółkiem myszy, co pozwoli Ci zobaczyć inne posty znajdujące się w tej okolicy. Możesz użyć „Mapy Historycznej” Szczecina, by zobaczyć ją w pełnej formie. Wiele postów znajdujących się w bliskiej odległości gromadzi się w grupy – je możesz rozdzielić kliknięciem na ikonę.
If you see this after your page is loaded completely, leafletJS files are missing.
Poprawka?
Kliknij i daj znać!
Ostatnia aktualizacja 9 miesięcy temu
Możesz znaleźć ten post na naszej grupie Facebook „Szczecin Znany i Historyczny” klikając na ikonkę po prawej stronie. Prócz tego postu znajdziesz tam wiele innych, które nie są publikowane na naszej stronie. Masz coś ciekawego w temacie historii Szczecina? Nasza grupa to właśnie miejsce dla kogoś takiego jak Ty!
Post na FB
Skomentuj na Facebooku lub podziel się postem ze znajomymi!